بزهکاری نوجوانان واقعیت یا توهم؟

حالا خیلی از فعالان اجتماعی زنگ خطر شیوع آسیب هایی همچون اعتیاد را در بین دانش‌آموزان به صدا در آورده‌اند. این موضوع البته در پژوهشی که هفته پیش روی خروجی خبرگزاری‌ها قرار گرفته است هم خود را نشان می‌دهد. بر اساس تحقیقی که روی گروهی از پسران و دختران دبیرستانی در تهران انجام شده است، کشیدن قلیان و سیگار، رابطه جنسی، کتک‌کاری بیرون از خانه و نوشیدن الکل به ترتیب شایع‌ترین رفتارهای پرخطر بین دانش‌آموزان هستند. با این حال این سؤال مطرح می‌شود که آیا وضعیت آسیب‌های اجتماعی آن‌طور که دراین تحقیق آمده است بحرانی است یا خیر؟

این روزها چکیده‌ای از یک پژوهش در فصلنامه رفاه اجتماعی، وابسته به دانشگاه علوم بهزیستی در فضای مجازی دست به دست می‌چرخد که نشان می‌دهد وضعیت آسیب‌های اجتماعی بین نوجوانان به مرز خطر رسیده است. موضوعی که بارها مورد بحث مسئولان و کارشناسان اجتماعی قرار گرفته بود و آنها از مدت‌ها قبل زنگ هشدار افزایش آسیب‌های اجتماعی در بین نوجوانان را به صدا در آورده بودند. آن دسته از پژوهشگران و جامعه شناسان که تریبونی در اختیار داشتند نشست‌ها و همایش‌هایی برگزار کردند و حرف هایشان را گفتند، گروهی هم که پژوهشگر بودند و دغدغه کار اجتماعی داشتند با آمار و ارقام و نتایج تحقیقاتشان نشان دادند وضعیت آسیب‌های اجتماعی میان دانش‌آموزان کشور را باید جدی گرفت. حالا اما دکتر خسرو رشید استاد روان‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا پژوهشی را منتشر کرده که نشان از بحرانی شدن رفتارهای پرخطر نوجوانان دارد.
این تحقیق سال 90 و در زمان دولت دهم با حمایت مالی نهاد ریاست جمهوری انجام شده است. پژوهشی که ابتدا قرار بود اطلاعاتش به صورت یک گزارش منتشر شود. اما در پایان کار مسئولان وقت صلاح دیدند که نتایج این تحقیق محرمانه باقی بماند. بحثی که حالا دکتر خسرو رشید به آن اشاره می‌کند: «بارها خواستم این هشدار را به جامعه و مسئولان بدهم که موضوع آسیب‌های اجتماعی در مدارس را جدی بگیرید اما مسئولان وقت منکر موضوع شدند و حتی اجازه چاپ آن را در نشریات بین‌المللی هم ندادند. با این حال چندی پیش در جلساتی که با مسئولان بهزیستی داشتم موضوع را مطرح کردم و از همکارانم در فصلنامه رفاه اجتماعی خواستم تا چکیده این مطلب را منتشر کنند.»
پژوهش دکتر رشید روی هزار و 280 پسر و دختر دبیرستانی 15 تا 18 ساله انجام شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد 9/21 درصد پسران و 4/9 درصد دختران در بیرون از خانه چاقو حمل می‌کنند. همچنین 4/20 درصد پسران و 9/7 درصد دختران در مدرسه چاقو به همراه دارند. در این تحقیق به موضوع خشونت نوجوانان هم اشاره شده است، 9/36 درصد پسران و 4/19 درصد دختران در بیرون از خانه کتک کاری می‌کنند. علاوه بر آن 54 درصد پسران و 1/49 درصد دختران تجربه قلیان ، 5/38 درصد پسران و 32 درصد دختران هم تجربه سیگار کشیدن دارند. «رابطه جنسی» هم یکی دیگر از رفتارهای پرخطر شماری از نوجوانان بوده است که در این تحقیق به آن پرداخته شده است . در این تحقیق، رفتارهایی که می‌توانند «آسیب جسمانی (زد و خورد)، روانی (سوء مصرف مواد) و اجتماعی به همراه داشته باشند به‌عنوان رفتار پر خطر در نظر گرفته شده‌اند. دکتر رشید درباره یافته‌های این پژوهش می‌گوید: «از یافته‌های این پژوهش دفاع می‌کنم. این حقیقت و واقعیت جامعه ما است و باید قبول کنیم که نوجوانان ما درگیر مسائل اجتماعی بسیاری شده‌اند. البته در آمارگیری ضریب خطا هم دیده شده است. جامعه آماری ما دانش‌آموزان دبیرستانی از مناطق شمال و جنوب بودند. دبیرستان‌های دخترانه و پسرانه اسلامشهر، افسریه و مناطق یک و دو را مورد تحقیق قرار دادیم و سؤالات را به صورت باز و بسته تهیه کردیم. به عنوان نمونه سؤالی درباره میزان خشونت داشتیم و از دانش‌آموزان پرسیدیم که آیا اهل دعوا هستید؟ در کنار این پرسیدیم معمولاً چند بار در هفته دعوا می‌کنید؟ واقعیت این است که همواره پیمایش هایی از این دست انجام می شده است و چه بسا عنوان تحقیقاتی را هم یافت که نقطه مقابل این پیمایش باشد. صاحبان آن تحقیق ها مدعی می شوند که بزه و آسیب اجتماعی در میان دانش آموزان وجود دارد اما میزان آن، بسیار ناچیز است و اتفاقاً دانش آموزان ما در مقیاس کلی، مشغول دغدغه هایی همچون تحصیل و کنکور هستند. رشید درباره این شبهه می گوید: «باید قبول کرد در کنار دانش‌آموزان با هوش و فعال، دانش‌آموزانی هم هستند که درگیر مسائل اجتماعی شده‌اند، این موضوع هر روز هم بیشتر از قبل می‌شود.
رشید معتقد است: «متأسفانه در کشور به آمارها و ارقامی که از حوزه آسیب‌های اجتماعی منتشر می‌شود نگاه مشکوک و سیاهی می‌شود. باید قبول کنیم که مسائل اجتماعی از مرز قابل تحمل گذشته است اما فکری در این باره نمی‌شود.» آنچه واضح است این است که نرخ آسیب‌های اجتماعی در همه طبقات رشد داشته و طبعاً دانش آموزان هم از این ماجرا مستثنی نیستند اما بسیاری از محققان اجتماعی، وضعیت را تا این حد تلخ نمی دانند و برای توصیف وضع موجود از تعبیر «بحران» استفاده نمی کنند، هرچند برای همین سطح از شیوع آسیب‌ها نیز اتخاذ تدابیر عاجل را ضروری می دانند.
پیش‌نویس نوشته‌ایم
با این حال مسئولان وزارت آموزش و پرورش کمتر زیر بار قبول آسیب‌های اجتماعی که نشانه‌اش به سمت دانش آموزان و نوجوانان است می‌روند. آنها معتقدند که دانش‌آموزان در مدارس به شکل معقول و متعارف درس می‌خوانند و اگر درگیر موضوعی شوند خارج از مدرسه است که این موضوع هم ربطی به آموزش و پرورش ندارد. موضوعی که حمید رضا کفاش معاون پرورشی و فرهنگی وزیر آموزش و پرورش به آن اشاره می‌کند و در واکنش به انتشار پژوهش رفتارهای پرخطر دانش‌آموزان دبیرستانی شهر تهران می‌گوید: «نتایج این پژوهش کاملاً غیرعلمی و غیرقابل پذیرش است. ما اصلاً چنین موضوعاتی را قبول نداریم.»
به گفته او وضعیت آسیب‌های اجتماعی به هیچ عنوان در بین دانش‌آموزان بحرانی نیست و اگر دانش‌آموزی درگیر موضوع خاصی شده است آن را نمی‌توان به همه دانش‌آموزان تعمیم داد.
او در پاسخ به این سؤال «ایران» که اقدامات پیشگیرانه آموزش و پرورش در مقابله با آسیب‌های اجتماعی چه بوده است به پیش‌نویس سند راهبردی پیش‌گیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان اشاره می‌کند و می‌گوید: «این سند برای کاهش و پیشگیری آسیب‌های اجتماعی در مدارس نوشته شده است و البته پس از نهایی شدن این سند در تمام استان‌ها به دبیرخانه شورای عالی آموزش وپرورش ارسال می‌شود.»
آن‌طور که مسئولان آموزش و پرورش می‌گویند، تمرکز ویژه پیش‌نویس بر برنامه‌های پیش‌گیری اولیه در گروه سنی کودکان و نوجوانان، مراقبت اجتماعی از کودکان و نوجوانان در معرض خطر و پرخطر، طراحی و اجرای برنامه‌های پیش‌گیری مبتنی بر الگوی آمایش سرزمین، گسترش نرخ پوشش برنامه‌های پیش گیری، توسعه برنامه‌های مبتنی بر شواهد در زمینه پیش گیری، گسترش مشارکت‌های مردمی از طریق الگوهای اجتماع محور در زمینه پیش‌گیری از آسیب‌های اجتماعی و توجه ویژه به مشارکت خانواده‌ها در برنامه‌های پیش گیرانه از جمله اهداف تعیین شده در این سند است. آن‌طور که نادر منصور کیانی مدیر کل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش می‌گوید: «این سند بعد از طی مراحل اعتبار بخشی به عنوان مبنا و میثاق فعالیت‌های آموزش وپرورش در حوزه پیش‌گیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان عمل خواهد کرد. براین اساس انتظار داریم بعد از نهایی شدن آن، ادارات کل آموزش وپرورش کشور متناسب با ویژگی‌های خطرپذیری و وضعیت آسیب‌های اجتماعی استان خود، اسناد محلی و استانی را در زمینه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان و بر اساس سند مذکور تهیه کنند.»
 جای خالی مددکاران اجتماعی در مدارس
آن‌طور که کارشناسان اجتماعی می‌گویند بدون شک یکی از بهترین مکان‌هایی که می‌توان برنامه‌های پیشگیری از آسیب‌ها را در آن اجرایی کرد مدارس هستند. این موضوع در سیاست‌های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش کشور، از سوی رهبر معظم انقلاب هم ابلاغ شده است. به گونه‌ای که در یکی از این سیاست‌ها به «ارتقای سلامت جسمی و روحی معلمان و دانش‌آموزان و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی» تأکید شده است. موضوعی که حسن موسوی چلک رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران به آن اشاره می‌کند: «باید بپذیریم در ذهن خانواده‌ها، مدرسه یکی از سالم‌ترین محیط‌های اجتماعی است اما این را هم باید گفت که در مدارس آسیب‌هایی هم وجود دارد. مسئولان بخوبی می‌دانند که سن آسیب‌های اجتماعی کاهش پیدا کرده است و حالا نوجوانان درگیر مسائل اجتماعی مختلفی شده‌اند. اینکه فقط سندی بنویسیم و در اجرایش مشکل داشته باشیم اقدام مناسبی نیست. آسیب‌های اجتماعی مدرسه و غیر مدرسه، دانش‌آموز و غیر دانش‌آموز نمی‌شناسد. دیوار فیزیکی مدرسه نمی‌تواند مانع ورود آسیب‌های
اجتماعی شود.»
وی معتقد است که یکی از اقداماتی که وزیر جدید آموزش و پرورش لازم است انجام دهد ایجاد بستر لازم برای جذب مددکاران اجتماعی در مدارس است.
موضوعی که در دوره مدیریت دولت قبل در آموزش و پرورش مورد غفلت قرارگرفته بود. چلک می‌گوید: بررسی کنید چه تعداد افراد در آموزش و پرورش در آن زمان استخدام شدند؟ چند نفرشان مددکار اجتماعی بودند؟ حتی یک نفر به عنوان «مددکار اجتماعی» در مدرسه‌ای جذب نشده بود. این خود گویای این مطلب است که آموزش و پرورش در تمام این سال‌ها با استفاده از مددکاران اجتماعی در این زمینه گام مؤثری بر نداشته است.

منبع: روزنامه ایران (تحلیل «ایران» از پژوهشی که به تازگی درباره رفتارهای پرخطر دانش‌آموزان منتشر شده است)