آثار منفی تحریم‌های اقتصادی بر حوزه محیط‌زیست

جایگاه اصل عدم توسل به زور در منشور ملل متحد، استفاده از تحریم‌های اقتصادی را از آغاز دهه 1990، هم در قالب فصل هفتم منشور و هم به صورت یک‌جانبه توسط کشورها، گسترش داد. در این روش، یک دولت یا مجموعه‌ای از دولت‌ها، به صورت سازمان یافته با هدف تنبیه یا ایجاد رفتار خاصی در دولت هدف تحریم، از برقراری روابط اقتصادی با آن، خودداری می‌کنند. این تحریم‌ها، ابعاد مختلف حقوق بشر، از جمله حق بر محیط‌زیست را، تحت شعاع قرار می‌دهند که در زیر به آن می‌پردازیم.

۱- حق بر محیط‌زیست
محیط‌زیست، بستر اعمال حق بر محیط زیست است که علاوه برآنکه لازمه برخورداری از حقوق اساسی چون حق حیات، حق بهداشت، حق زندگی در محیط امن، تمیز و سالم و حق دفاع برای رسیدن به این حقوق(۱)، می‌باشد، دارای ارتباط تنگاتنگی با توسعه پایدار نیز هست. گستردگی، پیچیدگی و تخصصی بودن این حق و مسایل پیش روی آن، تقریبا تمام کشورها را با هر سطح از توسعه یافتگی به خود مشغول کرده است. در طول سال‌های اخیر، اصولی چون «اصل مسئولیت مشترک اما متفاوت»، «اصل همکاری دولت‌ها» و «اصل احتیاطی»، جایگاه مهمی در مقررات بین‌المللی پیدا کرده‌اند. اجرای این اصول، مستلزم اعمال پاره‌ای از رویه‌ها از جمله رویه‌های محیط‌زیستی و بهره‌بردن از بالاترین تکنولوژی‌های روز است که مورد توجه اسناد بین‌المللی مانند کنوانسیون هلسینکی و اعلامیه‌ی ریو، قرار گرفته است. بر مبنای این اصول، کشورها برای بهره‌برداری منطقی و مدیریت منابع مشترک بین‌المللی زیست‌محیطی، تغییرات آب و هوایی و حفظ تنوع زیستی، ملزم به انجام همکاری‌ها و نیز پذیرش تعهداتی هم نسبت به یکدیگر و هم نسبت به جامعه بین‌الملل، شده‌اند.

۲- تعامل میان تکنولوژی و محیط‌زیست
تعامل میان تکنولوژی و محیط‌زیست طبیعی را می‌توان در سه سطح تأثیرات، طبقه‌بندی کرد: تأثیرات مستقیم، تأثیرات غیر‌مستقیم و تأثیرات نظام‌مند. تأثیرات مستقیم، بر تمامی آثار مستقیم تکنولوژی بر فرایند ساخت کالا و خدمات پیرامون توزیع و کاربرد آن، قرار دارد. در این شرایط، در صورت دسترسی به انواع تکنولوژی موجود، مصرف‌کننده می‌تواند در طول فرایند خرید از تجهیزات دارای استاندارد استفاده کند. در میان این تجهیزات، تکنولوژی سبز، جزئی از ملاحظات اجرای محیطی است که فرایند تهیه و تدارک را به نحوی دنبال می‌کند که در مقایسه با انواع مشابه، در هنگام تولید، مصرف و اتمام، کمترین ضرر و زیان را برای سلامتی انسان و محیط داشته باشد. در تأثیرات غیر مستقیم، روش‌های هوشمند کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در بخش‌هایی چون حمل و نقل، ساختمان و صنعت، مطرح است. تأثیرات سیستمیک نیز، اثرات غیر‌مستقیم تکنولوژی بر محیط‌زیست در سطح کلان را پوشش می‌دهند و بر ایجاد تغییرات ساختاری و رفتاری در زندگی روزمره و پارامترهای اقتصادی و اجتماعی، تمرکز دارد(۲). در کنار این موارد، تکنولوژی‌های دیگری نیز وجود دارند که بر محیط‌زیست اثر می‌گذارند. بعضی از این تکنولوژی‌ها جدیدتر و برخی، قدیمی‌تر هستند.
تکنولوژی‌های کشاورزی، نوع مهمی از این تکنولوژی‌هاست که برای مقابله با مشکل آلودگی جهانی ناشی از تقسیم منابع طبیعی و عواملی چون استفاده از سموم شیمیایی، کشت و آبیاری بدون محدودیت، به دنبال ایجاد درکی از چگونگی به کار گرفتن فرایندها، تجهیزات و ساختارها در کنار مردم، خاک، گیاهان، حیوانات و تولیدات آن‌ها، می‌باشد. زیست تکنولوژی نیز، نوع دیگری از تکنولوژی است که از طریق کاربرد روش‌های علمی و فنی در تبدیل و به سازی بعضی مواد با کمک عوامل زیستی، به تولید کالا و خدمات در کشاورزی، صنایع غذایی، دارویی، پزشکی و ... می‌پردازد و مستقیم بر محیط‌زیست و گونه‌های موجود در آن، اثر می‌گذارد.

فرجام سخن
دولت‌ها با کمک تکنولوژی‌های دوست‌دار محیط‌زیست، می‌توانند به فرهنگ‌سازی، طراحی، تولید، مصرف، استفاده و بازیافت تولیدات مختلف، دست یابند و از آثار منفی وارد بر آن، بکاهند. اثرات نظام‌مند تکنولوژی و انعکاس آن بر محیط‌زیست با تغییرات پیچیده تولید و مصرف محصولات در طولانی مدت همراه است و فرایند زمان‌بری می‌باشد. هنگامی که یک کشور مورد تحریم قرار می‌گیرد، دستیابی به این چنینی فرصت‌هایی را از دست می‌دهد و جنبه‌های مختلفی از توانمند‌شدن از او دریغ می‌شود. در این شرایط، آشکار است که تحریم نه تنها بر دولت هدف، بلکه به شدت بر کیفیت زندگی شهروندان آن نیز، اثر می‌گذارد.
آثار منفی تحریم‌ها بر زندگی و حقوق مهمی چون حق حیات و حق زندگی سالم شهروندان، منجر به طرح مباحث گسترده‌ و ابراز نگرانی‌های عمیقی از جانب فعالان حقوق بشر، شده است و مشروعیت انواع تحریم را به عنوان ضمانت اجرایی در حقوق بین‌الملل، با چالش‌های اساسی مواجه کرده است. در کنار این موضوع، درج هدف ارتقاء و احترام به حقوق بشر در منشور سازمان ملل و نیز ضرورت رعایت قواعد آمره، اصول حقوق بشر و حقوق اساسی انسان‌ها، بیشتر به موضوع دامن می‌زند. در این شرایط، دور از ذهن نیست که عدم توجه به آثار زیان‌بار تحریم‌ها، نه تنها مشروعیت این اقدامات را از بین برد، بلکه به موجب حقوق بین‌الملل، منجر به طرح مسئولیت دولت یا دولت‌های تحریم‌کننده نیز شود.

دکتر سارا بلخ

پژوهشگر مسایل حقوق بشر

1. https://www.unenvironment.org/explore-topics/environmental-rights-and-governance/what-we-do/advancing-environmental-rights/what-0
2. Skouby, K. E., & Windekilde, I. M. (2010). Green Direct and Enabling Effects of ICT - Focus on Mobile. Paper Presented at 3rd CMI Conference - Green ICT, Ballerup, Denmark, .p.p.1-10.